ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា
និពន្ធដោយលោក អាដេម៉ារ ឡឺក្លែរ
ក្បាលទី១
ប្រទេសកម្ពុជា តាមរឿងនិទាន និងសិលាចារឹក
ជំពូកដើម
ឥណ្ឌូចិន និងប្រជាជន
នៅដើមគ្រិស្ដសករាជ និងដើមមហាសករាជហិណ្ឌូ
១- អំពីទឹកដី
ប្រសិនបើ គេពិនិត្យមើលផែនទីទ្វីបអាស៊ី ជាដំបូងគេសង្កេតឃើញមានទៀបកោះធំៗបីស្ថិតនៅភាគខាងត្បូង ៖ ទៀបកោះមួយនៅខាងលិចគឺទៀបកោះអារ៉ាប់ ដែលយើងនឹងមិនយកចិត្ដទុកដាក់ទេ ។ ទៀបកោះមួយទៀតនៅកណ្ដាល គឺឧបទ្វីបឥណ្ឌា ដែលមានរាងត្រីកោណ និងមានកោះសិរីលង្កានៅត្រង់កំពូល តែខិតមកខាងឦសានបន្ដិច កោះនោះប្រៀបបានទៅនឹងពេជ្រមួយគ្រាប់ដែលច្នៃឡើងដោយជាងមកពី ប្រទេសហុល្លង់ ។ ទៀបកោះទីបីនៅខាងកើតនោះគឺឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ។ ទៀបកោះនេះមានរាងដូចជាថង់រៃអង្គាសប្រាក់ ហើយមានទៀបកោះមួយតូចព្យួរជាប់នឹងចង្កេះ មានរាងដូចជាខ្សែបន្ដោងដែលមានខាងចុងរីកធំដូចជាថ្នក់អ្វី មួយ ៖ នោះគឺ ទៀបកោះម៉ាឡាកា រាងវែងហើយរៀវដែលមានឈ្មោះថា «ដែនដីសុវណ្ណភូមិ» នៅក្នុងផែនទីរបស់ ផ្ដូលេមេ ។ តាមមើលទៅ ទៀបកោះនេះប្រហែលជានៅដាច់ផុតពីទ្វីបនៅឡើយកាលពីដើមគ្រិស្ដសករាជ ដោយដៃសមុទ្រមួយត្រង់បួរដី មានឈ្មោះថា «ក្រា» ។
បើគេទុកផែនទីដែលបង្ហាញប្រទេសជាច្រើននេះ រួចយកផែនទីដែលបង្ហាញពីឥណ្ឌូចិនក្នុងមាត្រដ្ឋានធំ ព្រមទាំងមានកោះទាំងឡាយនៅក្នុងសមុទ្រខាងត្បូង ពោលគឺ អាំស៊ុឡាំងផងមកមើលវិញ គេឃើញមានសមុទ្រតូចមួយនៅចន្លោះឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន និងទៀបកោះម៉ាឡាកា សមុទ្រនោះមានឈូងមួយនៅពីខាងជើង ៖ សមុទ្រនោះគឺសមុទ្រសៀម រីឯឈូងសមុទ្រគឺឈូងសមុទ្របាងកក ។ នៅពីខាងនិរតីនៃទៀបកោះម៉ាឡាកាដ៏វែង មានកោះធំមួយ គឺកោះស៊ូម៉ាត្រា ហើយនៅខាងចុងកោះនេះ គឺកោះជ្វាដ៏ល្អត្រកាល ។ ទៅខាងកើតនោះទៀតគឺ កោះប៊័រណេអូដែលជាកោះធំជាងគេនៅលើលោករួចហើយ មានកោះរាប់ពាន់ មានតូចមានធំ នៅប្រមូលផ្ដុំគ្នាជាប្រជុំកោះ ដែលតភ្ជាប់ចេញពីទៀបកោះម៉ាឡាកា និងកោះទាំងឡាយរបស់ម៉ាឡេស៊ី ទៅទិសខាងកើតចម្ងាយប្រហែល៨០០គីឡូម៉ែត្រ ។ កោះតូចធំទាំងអស់នេះ អាចជាកំពូលភ្នំនៃទ្វីបធំមួយ ដែលបានលិចកប់បាត់ទៅនៅក្រោមទឹកសមុទ្រ រីឯវាលទំនាប និងជ្រលងភ្នំ ស្ថិតក្នុងទីជម្រៅ ។
នៅពេលដែល គេពិនិត្យឃើញថាទៀបកោះម៉ាឡាកាដ៏វែងនេះនៅផ្ដុំគ្នាជាមួយនឹង ឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិនដ៏ធំដែលមានព្រំប្រទល់ខាងជើងជាប់នឹងប្រទេសចិននោះ គេអាចយល់បានអំពីភាពទាក់ទងគ្នាខាងប្រវត្ដិសាស្ដ្រនៃបណ្ដាប្រជាជន ដែលកកើតបានជាជាតិសាសន៍ផ្សេងៗឡើងនៅលើទឹកដីដ៏ធំទូលាយ នេះ ។ហើយគេក៏យល់បានដែរថា គេមិនអាចនិយាយអំពីជាតិសាសន៍ណាមួយ ដោយមិននិយាយអំពីជាតិសាសន៍ផ្សេងទៀតសោះនោះទេ ។
ឥឡូវនេះ សូមបែរមកពិនិត្យមើលផែនទីលម្អិតរបស់ឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិនវិញ ម្ដង ។ បើលោកអ្នកពិនិត្យជួរភ្នំដ៏វែង ដែលលាតសន្ធឹងនៅលើឧបទ្វីបនេះ លោកអ្នកនឹងឃើញថាមានទន្លេស្ទឹងធំៗ ដែលហូរកាត់ជួរភ្នំនេះ ទន្លេ ស្ទឹងទាំងនោះ ហូរនាំទឹកចេញពីជ្រលងភ្នំទាំងឡាយ ដែលបញ្ជាក់ឱ្យឃើញថាឥណ្ឌូចិន គឺជាកូនស្រីនៃទន្លេទាំងអស់នោះ នឹងថា ជាតិសាសន៍ប្រកបដោយអារ្យធម៌ទាំងឡាយ ដែលគេប្រទះឃើញនៅទីនេះ សុទ្ធតែបានកកើតឡើងនៅលើដីល្បប់ដែលទន្លេស្ទឹងហូរនាំយកមកចាក់ បំពេញបន្ដិចម្ដងៗ ហើយទឹកទន្លេស្ទឹងទាំងអស់នោះ បានហួតស្ងួតអស់ទៅដោយកម្ដៅព្រះអាទិត្យ ។
យ៉ាងណាមិញ តុងកឹង គឺជាកូនរបស់ទន្លេក្រហម និងទន្លេសុងម៉ា ។ កម្ពុជា គឺជាកូនរបស់ទន្លេមេគង្គ (ឬមេទឹក) ។ ប្រទេសសៀម គឺជាកូននៃទន្លេមេណាម ដែលមានន័យថាមេទឹកដែរ ។ ប្រទេសភូមា ជាកូនរបស់ទន្លេឥរាវតី និងទន្លេសាលូអង់ ។ ទន្លេទាំងអស់សុទ្ធតែមានប្រភពចេញពីភ្នំដ៏ធំ គឺភ្នំហិមាល័យ (ខ្មែរហៅ ភ្នំហេមពាន្ដ) នៅទីបេ ។
ក្រោយពីបានពិនិត្យមើលភ្នំ និងសិក្សាទន្លេទាំងឡាយរួច នោះគេនឹងមិនលំបាកនឹងគិតស្រមៃក្នុងចិត្ដទេ ដើម្បីគូសវាសផែនទីនៃប្រទេសទៅតាមដែលព្រះឥន្ទ្រលោកអាចនឹងពិនិត្យ មើលឃើញ ពេលលោកគង់នៅលើទីដ៏ខ្ពស់ដោយក្រឡេកតែមួយភ្លែតអាចមើលឃើញ ឧបទ្វីបទាំងមូល ។ជាដំបូងនៅខាងជើងគឺភ្នំធំក្រាស់ដែលលាត សន្ធឹងពីកើតទៅលិចព័ទ្ធជុំវិញឈូងសមុទ្រតុងកឹង ។ ចុះមកខាងត្បូងភ្នំធំក្រាស់នេះសណ្ឋានដីបានត្រូវកត់សម្គាល់ដោយ ជួរភ្នំអាណ្ណាម ដែលចោតបន្ដិចពីខាងកើត ប៉ុន្ដែ រាងទេរនៅខាងលិច មានខ្ពង់រាបខ្ពស់ទាបបន្ដបន្ទាប់ បន្លាយត្រង់កន្លែងខ្លះរហូតជិតដល់ទន្លេមេគង្គ ។ នៅខាងទិសនិរតីជួរភ្នំអាណ្ណាមរីកជាភ្នំធំក្រាស់ដែលលាតសន្ធឹងពី សមុទ្ររហូតដល់ខាងត្បូងដាឡាត់ និងទៅដល់កូសាំងស៊ីនទៀត ។ នៅទិសខាងលិចវិញ មានជួរភ្នំ ភ្នំតូចៗ និងខ្ពង់រាប ដែលបន្ដភ្ជាប់ចេញពីភ្នំហិមាល័យដែរ ហើយញែកប្រទេសសៀមចេញពីប្រទេសលាវ និងកម្ពុជា និងជាបន្ទាត់ខណ្ឌចែកទឹករវាងអាងទន្លេមេគង្គ និងទន្លេមេណាម ។
ទីបំផុត មានជួរភ្នំទីបីមួយទៀត ដែលបែកចេញពីភ្នំធំក្រាស់ហិមាល័យនៅទីបេដែរ ។ ជួរភ្នំដ៏វែងតែតូចចង្អៀតនេះ លាតសន្ធឹងចេញពីប្រទេសភូមាខាងលើ បែងចែកភូមាជាពីរ ហើយជាទ្រនុងឆ្អឹងរបស់ទៀបកោះម៉ាឡាកា បន្ដមកបញ្ចប់នៅក្នុងសមុទ្រខាងត្បូងជាកោះជាច្រើន ខណ្ឌដោយដៃសមុទ្រតូចធំ ឬដោយសមុទ្រតូចៗ និងស្ងប់ស្ងាត់ ។
ដូច្នេះ គេពិនិត្យឃើញថាមានជួរភ្នំបីនៅឥណ្ឌូចិន ជួរភ្នំទាំងនោះមានប្រភពចេញពីភ្នំធំក្រាស់ហិមាល័យនៅទីបេ ហើយសន្ធឹងមកខាងត្បូងទាំងអស់គ្នា បង្កើតបានជាអាងធំៗបួន ដែលមានទន្លេវែងៗបួន ហូរកាត់អាងទន្លេទាំងនោះជាជម្រករស់នៅនៃជាតិសាសន៍ប្រាំគឺ ៖ អាងទន្លេមេគង្គដែលជាជម្រកនៃប្រទេសលាវនៅខាងជើង រួចប្រទេសកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីននៅខាងត្បូង អាងទន្លេមេណាមជាជម្រកនៃប្រទេសសៀម អាងទន្លេឥរាវតី ជាជម្រកនៃប្រទេសភូមា និងអាងនៃទន្លេក្រហម ដែលជាជម្រកនៃប្រទេសតុងកឹង ។
នៅមានជួរភ្នំមួយទៀត ដែលជាព្រំដែនរវាងប្រទេសកម្ពុជា និងខេត្ដមួយចំនួនរបស់ប្រទេសសៀមនោះគឺ ភ្នំដងរែក ។ ភ្នំនេះមានចង្កេះខាងត្បូងចោតខ្លាំង ក៏ប៉ុន្ដែតាមពិតភ្នំនេះជាខ្ពង់រាបដ៏ធំមួយដែលនៅជាប់នឹងឈូង សមុទ្រដ៏ជ្រៅមួយកាលពីសម័យដើម ។ ជួរភ្នំនេះសន្ធឹងកាត់អាងទន្លេមេគង្គពីកើតទៅលិច ក៏ប៉ុន្ដែ វាមិនបានបង្វែរទិសរបស់ទន្លេនេះទេ ។ ទឹកហូរនាំយកដីគ្រប់ទិសទីចាក់ទៅក្នុងទន្លេ រួចហូរពីទន្លេសំដៅទៅសមុទ្រខាងត្បូង ។
តាមមើលទៅ កាលពីសម័យមួយដ៏យូរលង់ដែលនៅពេលនោះប្រទេសកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីនមិនទាន់កកើតនៅឡើយ ទឹកសមុទ្របានឡើងមកដល់ត្រឹមជើងភ្នំដងរែកនេះឯង រីឯមាត់ពាមរបស់ទន្លេមេគង្គគឺស្ថិតនៅត្រង់ចន្លោះបាសាក់ និងខោន ។ ពេលនោះទឹកដីកូសាំងស៊ីន និងកម្ពុជាស្ថិតនៅក្នុងបាតឈូងសមុទ្រនៅឡើយ កន្លែងឈូងសមុទ្រនោះ សព្វថ្ងៃនេះគឺបឹងទន្លេសាប ។
កាលនោះ មានបឹងធំមួយនៅខាងជើងភ្នំដងរែក ។ ទឹកបឹងនេះរីងខះបន្ដិចម្ដងៗក្លាយទៅជាវាលទំនាបមួយប្រកបដោយ ជីជាតិ ដែលលោក បារតេឡេមី បានបរិយាយនៅឆ្នាំ១៩០៧ ហើយដែលមានទន្លេសេមូន និងដៃរបស់ទន្លេនេះគឺ ស្ទឹងសេស៊ី ហូរកាត់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ទាំងអស់នេះ គឺជាកាកសំណល់ដែលនៅសេសសល់ពីកូនសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេតូចមួយដែលទឹក សមុទ្របានស្រកថយបាត់អស់ទៅតែឡើងមកលិចម្ដងៗដែរកាលណាទឹក ជោរ ។ ដីនៅទីនេះរាបស្មើ តែនៅរក្សាជាតិប្រៃនៅឡើយ ។ ក្រោយរដូវភ្លៀងម្ដងៗ គេឃើញមានឡើងក្រាមជាតិប្រៃក្រាលនៅលើដី ដែលអ្នកស្រុករមែងប្រមូលយកមកស្លជាអំបិល គ្រប់គ្រាន់សម្រាប់តម្រូវការនៅក្នុងតំបន់ ។ បាតុភាពនេះអាចនឹងកើតមានឡើងដូចគ្នានៅក្នុងអនាគតដប់ ឬដប់ប្រាំសតវត្សរ៍តទៅមុខទៀតចំពោះបឹងទន្លេសាប ដែលទឹកពីមុនប្រៃ ហើយការដែលគេដាក់ឈ្មោះថា «សាប» នេះ អាចជាការបញ្ជាក់ថា ទឹកទន្លេនេះ កាលពីមុននៅប្រៃតិចៗ ឬមិនស្រួលទទួលទានប៉ុន្មានទេ ទោះបីជាឥឡូវ ទឹកនេះបានសាបទៅហើយក៏ដោយ ។
នៅប្រទេសសៀមឯណោះវិញ កាលពីសម័យនោះ ទឹកសមុទ្រប្រហែលជាឡើងរហូតមកដល់ត្រឹមនគរសុវណ្ណ ត្រង់ខាងលើចំណុចដែលមានស្ទឹងពីរហូរចូលមកក្នុងទន្លេមេណាម ឥឡូវ ។ ប្រជាជនដែលរស់នៅទីនេះ កាលពីពេលនោះ មានដីខ្ពស់តែត្រង់ផ្នែកខាងលើនៃអាងទន្លេមេណាមនៅខាងជើងប៉ុណ្ណោះ និងចម្រៀកដីធំទូលាយមួយនៅតាមជើងភ្នំប៉ាតាវី ប៉េទ្រូ និងប៉ាយ៉ង់ នៅខាងកើត និងនៅតាមជើងភ្នំតេណាសេរីមនៅខាងលិច ។ តំបន់ទាំងអស់ជុំវិញអយុធ្យា ត្រង់កោះណងស្នោ ដែលជាទីតាំងរបស់ទីក្រុងនេះ ហើយនិងតំបន់ជុំវិញបាងកក ដែលជាទីក្រុងទំនើបរបស់សៀមសព្វថ្ងៃ កាលនោះស្ថិតនៅក្រោមទឹកសមុទ្រនៅឡើយ ។ ដីកន្លែងនេះ ចាប់លេចចេញពីទឹកនៅដើមគ្រិស្ដសករាជយើងនេះ ប៉ុន្ដែបាងកកនៅតែជាតំបន់សម្បូរទៅដោយបឹងបួដដែល ។
ហេតុការណ៍ដូចគ្នានេះក៏កើតមាននៅឯរ៉ង់ហ្គូន នៅបាសេន និងហេងសាដា របស់ប្រទេសភូមាផងដែរ ។ ទឹកដីទាំងអស់នេះផ្អៀងទម្លាក់ខ្លួននៅចន្លោះភ្នំអារៈកយ្យម៉ានៅ ខាងលិចចុះទៅត្បូង រហូតដល់ជ្រោយនេហ្គ្រេ និងភ្នំពេគូយ៉ាម៉ានៅខាងកើត បង្កើតបានជាឈូងសមុទ្រមួយ ដែលទន្លេឥរាវតីហូរចូលមក ។
ឥឡូវយើងត្រលប់មកមើលប្រទេសកម្ពុជា និងទន្លេមេគង្គ ដែលជាទន្លេមួយក្នុងបណ្ដាទន្លេដែលវែងជាងគេនៅលើលោកនេះវិញ ម្ដង ។
សូមពិនិត្យមើលផ្លូវទឹក របស់ទន្លេមេគង្គនៅលើផែនទី ។ ទន្លេនេះមានប្រវែង៣០០០គីឡូម៉ែត្រ និងមានផ្លូវទឹកបត់បែនយ៉ាងខ្លាំង ។ ជលមាគ៌ានេះ ទទួលយកបរិមាណទឹកភ្លៀងចំនួនពាក់កណ្ដាលដែលធ្លាក់មកលើឥណ្ឌូចិន ហើយដែលមិនបានហួតអស់ទៅដោយកម្ដៅព្រះអាទិត្យទេ ។ ទន្លេនេះហូរចេញពីភ្នំហិមាល័យនៅទីបេ ប្រទេសចិន ដោយមានជម្រាលចោតយ៉ាងខ្លាំង និងមានដៃទន្លេច្រើនរាប់រយ ។ នៅចម្ងាយ៥០គីឡូម៉ែត្រពីខាងក្រោមព្រំប្រទល់រវាងចិន និងឥណ្ឌូចិន ទន្លេមេគង្គរីកធំតែរាក់ ទឹកនៅតែត្រឹមជង្គង់ មនុស្សអាចដើរកាត់បាននៅរដូវរងា ។ ចាប់ពីត្រឹមនេះទៅ ទន្លេមេគង្គបានចូលមកដល់ទឹកដីឥណ្ឌូចិនហើយ នៅត្រង់ខាងលើទន្លេក្វេនហុង ដោយហូរកាត់របាំងថ្មធម្មជាតិខ្ពស់ៗ ចង្អៀត និងជ្រៅ មិនអាចធ្វើនាវាចរបានទេ ។
មកដល់ត្រង់ហ្លួងប្រាបាង ទន្លេមេគង្គប្រែជាល្អឡើងវិញ ហើយរឹតតែល្អឆើតឆាយនៅត្រង់វៀងច័ន្ទ ។ ក៏ប៉ុន្ដែ នៅចន្លោះពីហ្លួងប្រាបាងមកដល់វៀងច័ន្ទ ការធ្វើនាវាចរពេលខ្លះមានការលំបាក គេត្រូវផ្ទេរទំនិញយ៉ាងតិចម្ដង បើគេចង់ធ្វើដំណើរចុះឡើង ។
ចាប់ពីក្រោមវៀងច័ន្ទចុះមកក្រោម ទន្លេមេគង្គល្អត្រកាលណាស់ ហើយនាវាសមុទ្រ និងនាវាចម្បាំង អាចធ្វើនាវាចរបាននៅរដូវប្រាំង រហូតមកដល់សុវណ្ណខែត្រ ។ ចុះទៅក្រោមទៀត ផ្ទៃទន្លេរីកធំ ក៏ប៉ុន្ដែទឹករាក់ កន្លែងខ្លះមានដុំថ្មរដិបរដុប ឬមានជួរទឹកហូរខ្លាំង ប្រកបដោយគ្រោះថ្នាក់រហូតដល់ដូនសា (1) ។ បន្ទាប់មក ទឹកចាប់ជ្រៅគ្មានប្រទះដុំថ្មទៀតទេ កប៉ាល់ប្រើចំហាយអាចប្រើពេលតែមួយថ្ងៃប៉ុណ្ណោះដើម្បីចុះមកដល់ កេង (ល្បាក់ទឹកធ្លាក់) កាឡាហៃ (2) ។
គេអាចចុះជួរទាំងអស់នេះបានតែដោយសារទូកតូចៗ ដោយប្រើពេល៤ម៉ោងនៅពេលទឹកស្រក ។ ចុះទៅក្រោមទៀត គឺជាទន្លេមួយដ៏ល្អដែលគេត្រូវប្រើពេល២ថ្ងៃ ដើម្បីចុះពីកេងយ៉ាពើតមកដល់កោះខុង ។ នៅចន្លោះខុង និងកោះខោន ផ្ទៃទន្លេមានកោះជាច្រើន ទឹករាក់ និងមានដុំថ្មលិចប៉ប្រះៗបាតទូកនៅរដូវសម្រក ។ នាវាប្រើចំហាយអាចធ្វើដំណើរបានតែពេលទឹកឡើង ពីខែកក្កដាដល់ខែវិច្ឆិកា ។ បន្ទាប់មកទៀត គឺល្បាក់ខោន ដែលប្រៀបបានទៅនឹងសន្ទះរាំងទឹក ធ្វើឱ្យទឹកហូរធ្លាក់ចុះយ៉ាងខ្លាំងដូចបាក់ទំនប់បញ្ចេញសំឡេង ទ្រហឹងអឺងអាប់ បែកផ្កាត្រែងសក្បុសនៅសងខាងកោះខោន ។ គេឆ្លងកាត់កោះនេះតាមផ្លូវដែកតូចមួយ មានប្រវែងប្រហែល៥គីឡូម៉ែត្រ ។
ចុះទៅខាងត្បូងកោះខោន ទន្លេមេគង្គរីកធំ គ្មានកោះគ្មានត្រើយ ទូកតូចៗអាចឆ្លងកាត់បានតែនៅរដូវសម្រក ។ នៅរដូវទឹកធំ ផ្ទៃទន្លេមានទទឹងពី៥ទៅ៦គីឡូម៉ែត្រ ។ នាវាចរប្រព្រឹត្ដទៅកាត់ព្រៃលិចទឹក ដែលគេមើលឃើញតែចុងលើប៉ុណ្ណោះ ។
នៅខាងក្រោមស្ទឹងត្រែង និងដៃទន្លេខាងឆ្វេង មានជួរព្រះត្រពាំងរួចកោះរ៉ុងហ្សូដ៏ធំដែលមានប្រវែង៤០គីឡូម៉ែត្រ រួចហើយគឺសម្បូរដែលជារាជធានីសម្ភុបុរៈពីមុន ហើយដែលពួកហុល្លង់ហៅថា «សំបាបឿ»។ បន្ទាប់មក គឺជួរសម្បុកសម្បូរ រួចសម្បុកដែលចាប់ពីនេះទៅ ទឹកទន្លេហូរជាធម្មតា មានទទឹងពី១៥០០ម៉ែត្រ ដល់២០០០ម៉ែត្រ ហើយគេអាចធ្វើនាវាចរបានគ្រប់រដូវ ។
មកដល់ភ្នំពេញចតុម្មុខ ទន្លេមេគង្គចែកផ្លូវទឹកជាពីរធំៗ ដើម្បីងាយហូរចូលទៅសមុទ្រ ។ នៅរដូវទឹកឡើង ទឹកទន្លេមេគង្គហូរចាក់តាមទន្លេសាបបញ្ច្រាសទៅជើង ចូលទៅបឹងទន្លេសាប ។ ដោយអំណាចទឹកហូរចូលដ៏ច្រើននេះ ទឹកបឹងទន្លេសាបឡើងរហូតដល់កម្ពស់៥ ៦ ឬ៨ម៉ែត្រជន់លិចផ្ទៃដីដែលនៅជុំវិញរហូតដល់ទៅចម្ងាយ៥០ គីឡូម៉ែត្រ ។ ទឹកបឹងទន្លេសាបគ្របដណ្ដប់វាលទំនាបធំធេងពោរពេញទៅដោយទូក និងហ្វូងក្អែកទឹក ហ្វូងទុង ចចាត ក្រសា ទោម ពណ៌ប្រផេះឬពណ៌កុលាប ដែលហិចហែលចាប់ត្រីដ៏សម្បូរ ។ អ្នកនេសាទខ្មែរ យួន និងចិន រាប់ពាន់នាក់ចាប់យកត្រីទាំងអស់នេះ នៅខែកុម្ភៈ មីនា និងមេសា ។
ពេលផុតរដូវភ្លៀង វាលទំនាបទាំងឡាយរីងស្ងួតអស់ដោយកាំរស្មីព្រះអាទិត្យ មិនមានទឹកហូរចាក់ចូលដៃទន្លេទៀតទេ ។ នៅពេលនោះ ទឹកទន្លេសាបចាប់ហូរបញ្ច្រាសពីជើងមកត្បូងវិញម្ដងក្នុងរយៈពេល៦ ខែ ដើម្បីបញ្ចេញទឹកដែលហូរចូលកាលពី៦ខែមុន ។ ទឹកចាប់ស្រកចេញពីវាលទំនាបលិចទឹកនៅជុំវិញបឹងទន្លេសាប បន្ដិចម្ដងៗ រួចកាន់តែឆាប់រហ័សឡើងៗ ។ ទឹកបឹងទន្លេសាបក៏ស្រកចុះដែរ មកត្រឹមមាត់ទន្លេខ្លួនឯង រួចស្រកចុះថែមទៀត រហូតទាល់តែនៅសល់ជម្រៅត្រឹម ១ ឬ២ម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះនៅត្រង់កន្លែងខ្លះ ។ អាងទឹកដ៏ធំនេះ ក៏ប្រែក្លាយខ្លួនមកត្រឹមជាសមុទ្រតូចមួយ ដែលមានប្រវែងបណ្ដោយ១៥០គីឡូម៉ែត្រ និងទទឹង៤៥គីឡូម៉ែត្រ ។
ទឹកហូរចូលមកក្នុងបឹងទន្លេសាបត្រាំត្រែងអស់រយៈពេល៦ខែ រួចទើបហូរចេញទៅវិញ នាំយកទាំងដីល្បាប់ទៅកាន់សមុទ្រផង បង្កើតបានជាដីដុះថ្មីនៅខាងត្បូងកូសាំងស៊ីន ។ ការចម្រើនដីល្បប់ឥតឈប់ឈរបានធ្វើឱ្យដីដុះកាន់តែច្រើនឡើងៗ ឯដើមកោងកាងប្រកបដោយឫសស្មូញស្មាញក៏ចាប់ដុះ ដូចជារឹតតែជួញទប់ល្បប់ឱ្យកកនៅ រួចមនុស្សក៏មកតាំងទីលំនៅបង្កើតបានជាភូមិស្រុកឡើង ។
ទឹកដីកម្ពុជាទាំងមូលចាប់កកើតឡើងតាមរបៀបនេះ ពីត្រឹមសម័យកាលមួយដែលមានរយៈពេលមិនជាយូរប៉ុន្មានពីយើងទេ គឺកកើតឡើងដោយដីល្បប់ ដែលធ្វើឱ្យទឹកទន្លេមេគង្គប្រែពណ៌ទៅជាលឿង ដីល្បប់នោះមិនមែនមកតាំងពីភ្នំហិមាល័យឯទីបេនោះទេ ព្រោះទឹកដែលហូរចេញពីភ្នំហិមាល័យមកនោះ មានតែប្រមាណជាមួយភាគមួយរយនៃទឹកទន្លេមេគង្គទាំងមូល ប៉ុណ្ណោះ ។ តាមពិត ដីល្បប់ទាំងនោះបានមកពីដីនៃអាងទន្លេមេគង្គទាំងមូល ដែលទឹកភ្លៀងហូរនាំចូលមកក្នុងទន្លេតាមរយៈដៃទន្លេទាំងឡាយ រួចហូរនាំរហូតទៅដល់សមុទ្រ ។ ទឹកដីកូសាំងស៊ីនសព្វថ្ងៃ ក៏កកើតឡើងរបៀបនេះដែរក្នុងសម័យកាលមុននេះបន្ដិច ។
សូមពិនិត្យមើលផែនទីឥណ្ឌូចិន នោះលោកនឹងសង្កេតឃើញវិសាលភាពនៃអាងទន្លេគង្គាឥណ្ឌូចិន សម្បូរទៅដោយដៃទន្លេ ដែលគ្របដណ្ដប់ពាសពេញផ្ទៃដីប្រមាណជា៨០០.០០០គីឡូម៉ែត្រក្រឡា ដៃទន្លេទាំងអស់នោះទទួលទឹកហូរមកពីស្ទឹងរាប់ពាន់ ហើយលោកអាចប្រមើលមើលឃើញទំហំទឹកយ៉ាងច្រើន ដែលហូរសំដៅមករកភ្នំពេញ ។ គឺទឹកទាំងនេះហើយដែលហូរនាំយកដីល្បាប់មកចាក់តាំងពីច្រើនសតវត្សរ៍ មុនគ្រិស្ដសករាជទៅទៀត បង្កើតបានជាប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ហើយដែលយើងនឹងធ្វើការសិក្សាអំពីប្រវត្ដិសាស្ដ្រប្រទេសនេះនៅខាង មុខទៀត ។ គឺជាដីល្បាប់ដែលផុសលេចចេញពីក្នុងទឹកមក ។ អ្នកស្រុកដែលមករស់នៅទីនេះចាំបាច់ត្រូវតែសង់ផ្ទះបន្ដើតឱ្យខ្ពស់ ផុតពីទឹកនៅពេលទឹកធំ ហើយផ្ទះមួយត្រូវមានទូកមួយ ។ ដីនេះល្អណាស់សម្រាប់ដំណាំស្រូវ ហើយទន្លេ ស្ទឹង បឹងបួ ត្រពាំង សម្បូរទៅដោយត្រីច្រើនឥតគណនា ទាំងអស់នេះអាចចិញ្ចឹមប្រជាជនបានច្រើនជាងសព្វថ្ងៃ៦ដង ។ គឺជាដីមានជីជាតិ សើមហើយក្ដៅ កាលបើទទួលបាននូវអារ្យធម៌ឥណ្ឌា ក៏រីកចម្រើនលើសម្ចាស់ដើមទៅជាស្ថាបត្យកម្មមួយដ៏សម្បើមមហស្ចារ្យ ចម្លែកពោរពេញទៅដោយអត្ថន័យ ។ នេះជាអារ្យធម៌មួយគួរឱ្យចង់ស្គាល់នៅចុងបូព៌ា ដែលបានមកសណ្ឋិតនៅលើប្រជាជនប្រមាណជាសាមសិបលាននាក់ នៅក្នុងឥណ្ឌូចិនអស់រយៈកាល៨សតវត្សរ៍ ។ នោះគឺអាណាចក្រខ្មែរ ដែលមានទឹកដីកកើតឡើងអាស្រ័យដោយ «មេទឹក» ដោយទន្លេគង្គានៃឥណ្ឌូចិនសម្បូរភោគផលមិនចាញ់ទន្លេនីល (3) ដែលវែងជាង ធំជាង និងមានគុណប្រយោជន៍ល្អដូចទន្លេគង្គានៅឥណ្ឌាដែរ ។ មុននឹងប្រគល់ឱ្យនូវគុណប្រយោជន៍ទាំងអស់ដែលខ្លួនមាន ទន្លេមេគង្គត្រូវរង់ចាំនូវការកែច្នៃដូចដែលពួកហិណ្ឌូ ពួកមហាម៉ាត់ និងពួកអង់គ្លេសបានធ្វើទៅលើទន្លេគង្គាដែលផ្ដល់ទឹកទាំងអស់បីដង បួនដង ផ្ដល់នូវជីជាតិទៅឱ្យវាលទំនាបដែលស្ងួតហែងទៅដោយកម្ដៅថ្ងៃ ។ វាលទំនាបទាំងនោះនឹងមិនផ្ដល់ផលស្រូវសូម្បីតែមួយគ្រាប់ បើគ្មានទន្លេទឹកមេនេះទេ ។ គឺទន្លេនេះឯងដែលគ្របដណ្ដប់ទឹកដីទាំងអស់នោះ ដើម្បីផ្ដល់ទៅឱ្យនូវទឹកដោះ ពោលគឺ ទឹកសម្រាប់បាចស្រោចស្រព ផ្ដល់ឱ្យនូវចំណីអាហារ ពោលគឺ ជីជាតិដែលធ្វើឱ្យទឹកល្អក់កករ ក៏ប៉ុន្ដែធ្វើឱ្យទឹកមានជីជាតិ ។
អាស្រ័យហេតុនេះ សូមគោរពចំពោះទន្លេគង្គានៃឥណ្ឌូចិន ចំពោះមេទឹកដែលបានបង្កបង្កើតកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីនឡើង ។ ដើម្បីធ្វើឱ្យទឹកដីនេះក្លាយទៅជាប្រទេសមួយមានភោគទ្រព្យដូចជា ប្រទេសអេហ្ស៊ីប គេនៅគ្រាន់តែត្រូវការការកែច្នៃពីមនុស្សដែលមករស់នៅទីនេះតែ ប៉ុណ្ណោះ ។ មនុស្សដែលមករស់នៅទីនេះនឹងមានសិរីដែលគេអាចសុំពីទន្លេនេះ បាន ។
ទាំងអស់នេះ គឺជាឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិនដែលយើងនឹងពិនិត្យមើលប្រជាជនកកើតឡើង រីកធំធាត់ លាស់ផ្លែផ្កា បង្កបង្កើតផល រួចហើយស្រយុតស្រយង់ រលត់បាត់បង់ទៅ បន្ទាប់ពីបានរស់រានមានជីវិត បានធ្វើសង្គ្រាមបំផ្លិចបំផ្លាញរវាងគ្នានឹងគ្នា ដណ្ដើមទឹកដីគ្នាបំពេញមហិច្ឆតារៀងៗខ្លួន ។ អ្វីទាំងអស់មានលក្ខណៈជាបណ្ដោះអាសន្ន និងកើតមានឡើងតែមួយរយៈពេលប៉ុណ្ណោះ ។
ឥឡូវនេះ យើងពិនិត្យមើលបណ្ដាប្រជាជនផ្សេងៗទៀតដែលរស់នៅលើទឹកដីនេះកាលពី សតវត្សរ៍ទី១ ថាតើគេធ្វើយ៉ាងណានៅលើទឹកដីល្បាប់ដ៏ធំធេង ស្ទើរទឹកស្ទើរគោកនេះ ដែលត្រូវតែសង់ផ្ទះបន្ដើតឱ្យផុតទឹក តើពួកគេធ្វើយ៉ាងណាទើបអាចបង្កើតជាក្រុមជាប្រទេសមានអំណាចដែល យើងនឹងសរសេរជាប្រវត្ដិសាស្ដ្រនេះ ។
២- អំពីប្រជាជន
នៅដើមគ្រិស្ដសករាជរបស់អឺរ៉ុប និងដើមមហាសករាជ (4) របស់ពួកហិណ្ឌូ ប្រជាជនដែលមករស់នៅក្នុងឥណ្ឌូចិនហាក់ដូចជាបញ្ជ្រាបខ្លួនក្នុង ហ្វូងប្រជាជនសព្វថ្ងៃនេះ ក៏ប៉ុន្ដែនៅពេលនោះពួកគេរស់នៅបែកគ្នាជាកុលសម្ព័ន្ធ ឬជារដ្ឋអធិបតេយ្យតូចៗ ច្បាំងគ្នាទៅវិញទៅមក ហើយមិនទាន់ស៊ីវីល័យនៅឡើយទេ ។
ពួកខ្មែរ ឬ កម្ពុជៈ
ប្រជាជន ដែលកសាងប្រជាជាតិខ្មែរឡើង រស់នៅលើទឹកដីដែលមានឈ្មោះសព្វថ្ងៃថា កូសាំងស៊ីន និង កម្ពុជា បើហោចណាស់ក៏រហូតដល់ល្បាក់ខោន និងប្រទេសសៀម (5) ផងដែរ ។ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រដែលយើងនឹងសរសេរ គឺជាប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់ប្រជាជនទាំងនោះ ដោយហេតុនេះ យើងមិនទាន់ចាំបាច់ត្រូវនិយាយពីពួកនេះ ច្រើនពេកទេនៅពេលនេះ ។
ពួកចាម ឬ ចម្ប៉ា
នៅ ពីខាងកើតពួកខ្មែរ ឬកម្ពុជៈ មានពួកចាមដែលជាពួកអ្នកផ្សងព្រេង ឬជាចោរសមុទ្រ ធ្វើដំណើរចេញពីកោះធំៗដែលមានឈ្មោះសព្វថ្ងៃថា កោះស៊ូម៉ាត្រា កោះជ្វា និងប្រហែលជាចេញពីកោះតូចៗក្បែរៗនោះផង ដែរ ។ ពួកនេះមកតាំងទីនៅតាមមាត់សមុទ្រ រួចហើយបានដណ្ដើមយកទឹកដីមាត់សមុទ្រត្រង់កន្លែងកូសាំងស៊ីន និងអាណ្ណាមសព្វថៃ (6) ទាំងស្រុង ឬក៏មួយចំណែក មុនពួកហិណ្ឌូមកដល់ ។ បន្ទាប់មក អាស្រ័យដោយចំណងមេត្រីភាពជាមួយអ្នកស្រុកដែលរស់នៅតាមមាត់សមុទ្រ នេះ ក៏សម្រេចបង្កើតបានជាជាតិមួយនៅរវាងសតវត្សរ៍ទី២មុនគ្រិស្ដសករាជ ដែលពួកចិនហៅថា «នគរលីនយី» ហើយដែលក្រោយមកមានឈ្មោះថា «ចាម្ប៉ា» (7) ។ ពួកនេះចេញមកពីប្រទេសដែលមិនទាន់ស៊ីវីល័យ គេពិតជាមិនទាន់ទទួលយកអារ្យធម៌ព្រាហ្មណ៍នៅឡើយ នៅពេលមកដល់ឥណ្ឌូចិន ក៏ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មក ពួកនេះបានទទួលយកការគោរពបូជា និងប្រពៃណីព្រហ្មញ្ញសាសនាខ្លះៗ គឺប្រហែលជានៅសតវត្សរ៍ទី១នៃគ្រិស្ដសករាជរបស់អឺរ៉ុប ។
ពួក នេះបានបង្កើតរដ្ឋសក្ដិភូមិជាច្រើននៅតាមមាត់សមុទ្រ ជារដ្ឋពាក់កណ្ដាលឯករាជ មានមេកោយរៀងៗខ្លួន ក៏ប៉ុន្ដែ ចំណុះឱ្យស្ដេចអធិរាជណាមួយជាផ្លូវការ តាមទំនៀមទម្លាប់ ទោះបីជាមិនសូវមានប្រសិទ្ធភាពក៏ដោយ ។ ពួកនេះក៏មានទីតាំងមួយចំនួននៅខាងទិសទក្សិណ និងនិរតីផងដែរ ចាប់ពីប៊ិញធន់រហូតដល់កំពត ដែលក្រោយមកត្រូវពួកកម្ពុជៈមកពីឥណ្ឌាដណ្ដើមយក (8) ។
ពួកលាវ
នៅ ពីខាងជើងទឹកដីដែលពួកខ្មែរ ឬកម្ពុជៈរស់នៅ មានប្រជាជនផ្សេងទៀតដែលមិនសូវជាស៊ីវីល័យរស់នៅដែរគឺពួកលាវដើម ចាប់ពីខោនរហូតដល់ព្រំប្រទល់ខេត្ដយុនណាន ប្រទេសចិន ។
រឿងព្រេង របស់លាវនិយាយថា ពួកវិប្រជា (ក្រុមមនុស្សដែលមានការរៀបចំមិនទាន់គ្រប់សព្វ) នៅប្រទេសលាវមានដើមកំណើតចេញមកពីបុព្វបុរសរួមតែមួយ ។ ពាក្យថា «វិប្រជាលាវ» នេះ មិនមែនសំដៅយកតែប្រជាជនលាវសព្វថ្ងៃប៉ុណ្ណោះទេ គឺរាប់បញ្ចូលទាំងប្រជាជនដែលរស់នៅក្នុងអាងទន្លេមេណាមខាងលើផងដែរ មុនពេលដែលពួកថៃមកដល់ ពួកមួងនៅតុងកឹង ពួកម៉ង់ ពួកចាវជី ឬពួកធុក មុនពេលជ័យជម្នះរបស់ពួកង៉ាមណន់ ឬអាណ្ណាម ព្រមទាំងរដ្ឋសាន មុនពេលពួកសានដែលមានដើមកំណើតថៃមកដល់ ។
តាមរឿងព្រេងទាំងនោះ មេៗរបស់ពួកគេមានឋានៈជាគួន ដែលមាននៅបន្ដរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនៅលាវ ក៏ដូចជានៅថៃ និងកម្ពុជាផងដែរ គឺជាឋានៈមន្ដ្រីថ្នាក់ទាប ។
ពួកមន ឬ ប៉ាកាន
ពួក មនរស់នៅលើច្រាំងខាងត្បូងនៃទន្លេឥរាវតី និងទន្លេសាលូអង់ ។ ក្រោយពីរៀបចំកសាងរាជធានីប៉េហ្គូរួច ពួកនេះដាក់ឈ្មោះខ្លួនឯងថា «ប៉េហ្គូ» ដែរ ហើយបានត្រូវពួកអឺរ៉ុបកែដាក់ថា «ប៉ាកាន» (9) វិញ ដើម្បីកុំឱ្យច្រឡំនឹងឈ្មោះរាជធានី និងឈ្មោះស្រុកផង ។
ពួក នេះធ្វើដំណើរចេញមកពីរមញ្ញទេស ដែលស្ថិតនៅតាមមាត់សមុទ្របឹងហ្កាល់ ។ នៅទីនោះមានទីក្រុងផ្សេងទៀតគឺ តាវ៉យ តេណាស់សេរីម មែរគុយ និងម៉ាតាបាន (10) ដែលកំបាំងបាត់នៅពីក្រោយកោះជាច្រើនរយ ។ តាមពិត ពួកនេះមានដើមកំណើតនៅឥណ្ឌា គឺប្រហែលជានៅតាមមាត់សមុទ្រកូរ៉ូម៉ង់ដែល ឬអូរីស្សាដែលពីមុនហៅថា «កលិង្គៈ» (11) ។ ពួកនេះបានកសាងរាជធានីទីមួយរបស់គេមានឈ្មោះថា «តាលឹង» តាំងពីមុនគ្រិស្ដសករាជ ហើយក៏ត្រូវបានគេហៅថា «តាលឹងៗ» យ៉ាងនេះរហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៨ តែពួកអឺរ៉ុបហៅថា «តាលៀង» ។ គឺចាប់ពីរាជធានីនេះហើយ ដែលពួកគេចេញទៅលុកលុយទឹកដីសុវណ្ណភូមិ គឺប្រទេសភូមាភាគខាងត្បូងសព្វថ្ងៃ ។ នៅសុវណ្ណភូមិនេះ ពួកកលិង្គៈដែលមកពីខាងត្បូង នឹងជួបជាមួយពួកភូមាដែលចុះមកពីខាងជើង ។
មាន ពួកតាលឹងមួយចំនួនដើរកាត់ភ្នំតេណាស់សេរីមទៅរស់នៅច្របូកច្របល់ ជាមួយប្រជាជនដែលមានដើមកំណើតជាខ្មែរនៅត្រង់ទឹកដីសៀម សព្វថ្ងៃ ។មួយក្រុមទៀតចុះទៅក្រោមទៅកាន់ទៀបកោះម៉ាឡាកា ទៅរស់នៅជាមួយអ្នកស្រុកដើមដែលមានរួចទៅហើយ ។
ពួកសៀម ឬ ថៃ
នៅ សតវត្សរ៍ទី១នៃគ្រិស្ដសករាជ មិនទាន់មានពួកសៀម ឬថៃមកនៅជាមួយពួកខ្មែរ ចាមឬចាម្ប៉ា និង អាណ្ណាមទេ ។ មានប្រភពដើមចេញពីឥណ្ឌាត្រង់និរតីប្រទេសចិនពីសម័យកាលដ៏យូរលង់ មួយ (12) ពួកនេះបានមកដណ្ដើមយកទឹកដីនៅចន្លោះយុនណានពីខាងកើត ទីបេពីខាងលិច និងភូមាភាគខាងលើពីខាងត្បូង ។ ពួកនេះបានបង្កើតជាក្សត្រប្រទេស (Principauté) របស់ថៃបានចំនួន៦នៅសតវត្សរ៍ទី២នៃសករាជយើង ដែលពួកចិនដាក់ឈ្មោះថា «ណានឆាវ» មានន័យថា «ក្សត្រទិសខាងត្បូង» ។ ពេលនោះពួកថៃមិនទាន់មានគំនិតចង់ធ្វើដំណើរមកត្បូង គឺមកកាន់ឥណ្ឌូចិននៅឡើយទេ ។ ពួកនេះ ប្រហែលជាធ្លាប់មានធ្វើចម្បាំងជាមួយនឹងពួកភូមាខ្លះហើយនៅពេលនោះ ក៏ប៉ុន្ដែ គ្មានឯកសារណាបញ្ជាក់ពីរឿងនេះទេនៅសតវត្សរ៍ដំបូងៗនៃគ្រិស្ដសករាជ ហើយវាហាក់ដូចជាមិនទាន់មានសង្គ្រាមធំដុំទេមុនសតវត្សរ៍ទី ៥ ។ យើងមានតែព័ត៌មានស្ដីពីរឿងណានឆាវចុះមកវាយភូមានៅសតវត្សរ៍ទី៧ ប៉ុណ្ណោះ ។
ចំណែកទឹកដីដែលសព្វថ្ងៃ យើងហៅថាសៀមកាលពីពេលនោះមានប្រជារាស្ដ្ររួចហើយគឺពួកដែលរស់នៅ តាមមាត់ទន្លេមេណាមខាងក្រោមដូចគ្នាទៅនឹងប្រជាជនដែលរស់នៅតាមមាត់ ទន្លេមេគង្គខាងក្រោម រីឯពួកដែលរស់នៅតាមមាត់ទន្លេមេណាមខាងលើដូចគ្នាទៅនឹងប្រជាជនដែល រស់តាមមាត់ទន្លេមេគង្គក្នុងប្រទេសលាវដែរ ។
នា ពេលនោះ តាមមើលទៅវាហាក់ដូចជាមានពួកបរទេសចូលមករស់លាយឡំជាមួយពួកខ្មែរ នៅត្រង់មេណាមភាគខាងក្រោម និងកណ្ដាលស្រេចទៅហើយ គឺពួកមនដែលយើងបានរៀបរាប់ពីខាងលើរួចហើយ តែការលាយឡំនេះ មិនអំណោយផលល្អដល់ការត្រួតត្រារបស់ពួកកម្ពុជៈទេ ដែលលាយសព្វល្អជាង ។ ចាប់ពីដំបូងម្ល៉េះ ពួកមនខ្មែរនេះដូចជាប្រាកដខ្លួនឡើងជារដ្ឋមិនចំណុះហើយប្រជែង ជាមួយនគរកម្ពុជា ។ ដល់ពេលដែលពួកថៃ ឬសៀម ចុះមកច្បាំងដណ្ដើមយកទឹកដីនេះបាន ពួកថៃ ឬសៀមនេះ បានទទួលជាមរតកនូវកំហឹងរបស់ប្រជាជនដែលត្រូវគេត្រួតត្រា ហើយចាប់បន្ដការប្រឆាំងទល់នឹងការត្រួតត្រារបស់ខ្មែររហូតដល់ពួក គេទទួលបាននូវជោគជ័យមកទល់នឹងសព្វថ្ងៃ គឺ៧សតវត្សរ៍ក្រោយពេលដណ្ដើមបានឥន្ទបត្ដជាលើកទី១ ។
បណ្ដាក្រុមឧបនិវេសន៍ហិណ្ឌូ
នៅ ដើមនៃគ្រិស្ដសករាជ វាហាក់ដូចជាមានក្រុមឧបនិវេសន៍ (អ្នកចេញទៅនៅប្រទេសក្រៅ) ជ្វា-ម៉ាឡេ និងហិណ្ឌូ ដែលចេញផ្ទាល់មកពីប្រជុំកោះអាំងស៊ុយឡាំង និងកលិង្គៈ មកតាំងនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងត្បូង និងខាងលិចនៃឥណ្ឌូចិនរួចទៅហើយ ។ ក្រោយមក ពួកនេះបានច្របល់លាយគ្នាចូលជាមួយអ្នកស្រុកដើម គឺពួកខ្មែរនេះឯង ។ គឺក្រុមឧបនិវេសន៍កលិង្គៈទាំងអស់នេះហើយដែលបានកសាងរាជាណាចក្រតូចៗ ប្រកបដោយអារ្យធម៌ហិណ្ឌូនៅផ្នែកខាងត្បូងនៃឥណ្ឌូចិន រាជាណាចក្រទាំងនោះក្រោយមកក្លាយជាប្រទេសកម្ពុជា ឬ ស្រុកខ្មែរ ។ ចំណែកនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងលិចនៃឥណ្ឌូចិន ដែលបែរមុខទៅរកឈូងសមុទ្របឹងហ្កាល់វិញ មានរាជាណាចក្រតូចៗដែលពួកព័រទុយហ្គេ ហៅថា មែរតាបាន មែរគុយ តាវ៉យ តេណាស់សេរីម ព្រមទាំងរាជាណាចក្រតូចៗនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រខាងកើតនៃទៀបកោះម៉ាឡាកា មានលីហ្គ័រ ឬ ស្រីធម្មរាជនគរជាដើម ។
អាណ្ណាម ឬ តុងកឹង
កាលពី២សតវត្សរ៍មុនគ្រិស្ដសករាជ នៅប៉ែកពាយ័ព្យនៃតុងកឹងសព្វថ្ងៃ មានរាជាណាចក្រតូចមួយដែលពួកចិនហៅថា «ធុក ឬណាមយែ» ។ អ្នកស្រុករដ្ឋនេះមានអម្បូរជាមន ប៉ុន្ដែពួកនេះប្រហែលជាស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ពួកអាណ្ណាម ដែលមកពីភាគខាងត្បូងនៃទន្លេយ៉ង់សេក្យាង ឬទន្លេខៀវ ។ រាជធានីគឺ ភានងូ ។
ព្រះរាជាមួយអង្គនៃរាជាណាចក្រនេះ ព្រះនាម មន ឬ យ៉ាវជី បានប្រកាសសង្គ្រាមជាមួយចិន រួចវាយដណ្ដើមយកបានខែត្រក្វាងទុង (កាលនោះមានឈ្មោះថា តៃវៀត) ខែត្រក្វាងសេ និងភូគៀន (កាលនោះមានឈ្មោះថា ដុងអូ) ព្រមទាំងរដ្ឋតូចៗមួយចំនួនទៀត ។ ព្រះអង្គត្រូវបានព្រះចៅអធិរាជចិនទទួលស្គាល់ថា ជាព្រះរាជានៃង៉ានណាម ឬអាណ្ណាមដែរ ។ អាណ្ណាមនាពេលនោះ គឺតុងកឹងសព្វថ្ងៃនេះឯង ។
ចាប់ពីពេលនោះមក រាជាណាចក្រធុក ក្រោមឈ្មោះថ្មីថា អាណ្ណាម ឬង៉ានណាម មានទឹកដីលាតសន្ធឹងចាប់ពីព្រំដែនភាគខាងត្បូងយុនណាន រហូតដល់ឈូងសមុទ្រតុងកឹង និងរហូតដល់ព្រំដែនភាគខាងជើងនគរចាម្ប៉ា គឺអាណ្ណាមសព្វថ្ងៃ ។
រាជាណាចក្រនេះ ដែលចិនហៅថា «ណាមយែ ឬ ណាមវៀត» នៅឆ្នាំ១១១ (មានន័យថា ទក្សិណបែកខ្ញែក) បន្ទាប់មកបានត្រូវធ្លាក់នៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ឧត្ដមសេនិយ មេទ័ពចិនដែលព្រះចៅអធិរាជចិនតែងតាំងឱ្យធ្វើជាចៅហ្វាយ ខែត្រ ។ ពួកនេះគ្រប់គ្រងអំណាចតៗគ្នាពីឪពុកដល់កូន ហើយពង្រឹងអំណាចតែក្នុងគ្រួសារឯងយ៉ាងដូច្នេះ ។
ពួកឧត្ដមសេនិយចៅហ្វាយខែត្រទាំងនេះបានបែងចែកទឹកដីព្រះរាជាណាចក្រអាណ្ណាមជា៩ខែត្រហៅថា «ក្វាន់» ក្នុងនោះមាន៤ស្ថិតនៅចិនភាគខាងត្បូង ៣នៅតុងកឹងខាងក្រោម និង២ទៀតនៅតុងកឹងខាងលើ ។ ចំណែកឯផ្នែកកណ្ដាលនៃរាជាណាចក្រអាណ្ណាម ដែលសោយរាជ្យដោយឧបរាជចិន មានចែកចេញជា ៣ក្វាន់គឺ ក្វាន់យ៉ាវជី គូជឿន និងញុតណាម ។ ក្វាន់ទាំងនេះ គេហៅថា «ទួងក្វាង» ក្រោយមកក្លាយជា «តុងកឹង» ដែលសព្វថ្ងៃនេះជាឈ្មោះរបស់ប្រទេសទាំងមូល និងស្ថិតនៅចន្លោះ យុនណាន លាវ ឈូងសមុទ្រតុងកឹង ជួរភ្នំអាណ្ណាម និងមាត់ច្រកអាណ្ណាម ។
គេដំណាលថា នៅឆ្នាំ១៦៦នៃគ្រិស្ដសករាជ មានពួកឈ្មួញដែលអះអាងថា ខ្លួនជារាជទូតរបស់ព្រះអធិរាជរ៉ូម៉ាំងព្រះនាមថា ម៉ាក់អូរ៉ែល ហើយដែលប្រហែលមិនមែនមានសញ្ជាតិរ៉ូម៉ាំងទេ (13) បានមកចុះសំពៅនៅខាងត្បូងនគរយ៉ាវជី ឬអាណ្ណាមនេះ ។
តាមមើលទៅនៅក្នុងផែនទីរបស់ផ្ដូលេមេ ហាណូយ គឺ អាកាណាការ៉ា ហើយប្រជាជនដែលរស់នៅត្រង់ពាមទន្លេក្រហម បានហៅខ្លួនឯងតាមរបៀបសាមញ្ញថា «អ៊ិនដូយ» ។
ពួកម៉ារ៉ាម៉ា ឬ មិយ៉ាម៉ា ឬ ភូមា
នៅ ពាយ័ព្យឥណ្ឌូចិនមានទឹកដីដែលមានឈ្មោះសព្វថ្ងៃថា ភូមាខាងលើដែលមានពួកម៉ារ៉ាម៉ារស់នៅ ពួកនេះក្រោយមកបានដូរឈ្មោះជាភូមាវិញ ។ ពួកនេះចុះមកពីទីបេកាលពីរវាង២ ឬ៣សតវត្សរ៍មុនគ្រិស្ដសករាជ រួចមកដណ្ដើមយកទឹកដីរបស់ពួកការ៉េននៅ ។ពួកការ៉េននេះជា ប្រជាជនគ្មានអារ្យធម៌ ស្លូត ចូលចិត្ដធ្វើកសិកម្ម ។អាស្រ័យដោយភាពអៀនប្រៀន និងទំនៀមទម្លាប់អន់ថយ ពួកគេត្រូវរស់នៅឆ្ងាយពីទីក្រុងរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
វត្ដមានរបស់ពួកម៉ារ៉ាម៉ានៅត្រង់ផ្នែកខាងលើនៃទន្លេឥរាវតីនេះ បានបង្ខំឱ្យពួកសាន ដែលមានអម្បូរថៃដែរ ហើយដែលយើងនឹងលើកមកនិយាយខាងក្រោមនេះ ត្រូវគេចខ្លួនទៅរស់នៅឯស្រុកលាវ ហើយពេលធ្វើដំណើរទៅដល់ឥណ្ឌូចិន ក៏បង្កើតបានជាក្សត្រប្រទេសជាច្រើន រស់នៅឆ្ងាយពីសមុទ្រ ពីទន្លេដោយមិនគិតពីការអភិវឌ្ឍន៍ឡើយ ។
ពួក ម៉ារ៉ាម៉ាបានទុកឱ្យពួកសានរស់នៅលើទឹកដីផ្នែកខាងជើង ហើយមិនបានរំខានពួកនេះក្នុងការវាតយកទឹកដីឯខាងកើតទេពីព្រោះពួក ម៉ារ៉ាម៉ាមានបំណងចង់តែចុះមកខាងក្រោមទន្លេឥរាវតីសំដៅមករក សមុទ្រដោយគ្មានចង់វាតយកទឹកដីប្រទេសលាវឡើយ ។
តាមមើលទៅ នៅដើមសតវត្សរ៍នៃគ្រិស្ដសករាជ ពួកភូមា ឬម៉ារ៉ាម៉ាបានដណ្ដើមយកបានទឹកដីដែលសព្វថ្ងៃនេះ គឺប្រទេសភូមាភាគខាងលើរួចទៅហើយ ។
ពួកសាន
នៅ ខាងលិចប្រទេសលាវភាគខាងលើ បន្ទាប់ពីទឹកដីមួយកន្លែងនៅលើច្រាំងខាងស្ដាំនៃទន្លេមេគង្គ ដែលជាចំណែកមួយនៃព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងប្រាបាងសព្វថ្ងៃនេះ មានប្រជាជនមួយក្រុមរស់នៅគឺពួកសាន ។ ដូចដែលបានរៀបរាប់ពីខាងលើរួចមកហើយ ពួកសាននេះមានអម្បូរជាមួយពួកថៃ ឬសៀម ។ ប្រជាជនសាននេះចុះមកពីកន្លែងមួយដែលក្រោយមកក្លាយជារាជាណាចក្រ តាលី ។ ពួកនេះបានមករស់នៅពីខាងកើតពួកភូមា នៅពេលដែលពួកភូមានេះកំពុងវាយដណ្ដើមយកទឹកដីពីពួកមន ឬប៉ាកាន តែត្រូវពួកមនវាយដេញឱ្យរត់ឡើងទៅផ្នែកខាងលើនៃទន្លេឥរាវតីវិញ ទៅ ជាកន្លែងដែលពួកមននេះធ្លាប់នៅកាលពីពីរ-បីសតវត្សរ៍មុន ។
នៅដើមគ្រិស្ដសករាជ ពួកសានបានត្រួតត្រាពេញទឹកដីដែលពួកគេរស់នៅសព្វថ្ងៃនេះ ដោយបង្កើតបានជាក្សត្រប្រទេសមួយចំនួន មានស្វ័យភាពរៀងៗខ្លួន ក៏ប៉ុន្ដែទាំងអស់គ្នាស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ព្រះចៅអធិរាជ មួយអង្គ ការត្រួតត្រានោះអាចមានតែនាម និងអាចជាការត្រួតត្រាពិតប្រាកដតែនៅក្នុងកាលៈទេសៈខ្លះ ប៉ុណ្ណោះ ។
ក្សត្រប្រទេសទាំង អស់នោះស្ថិតនៅឆ្ងាយពីសមុទ្រ ពីទន្លេធំៗ និងពីពាណិជ្ជកម្មផងដែរ ដូចនេះពួកគេមិនសូវជាលូតលាស់ប៉ុន្មានទេ ។ ដោយហេតុនោះ ពួកគេខិតខំបង្កបង្កើនផលតែលើដីដែលគេដណ្ដើមបានពីពួកលាវ ប៉ុណ្ណោះ ហើយមិនបានយកចិត្ដទុកដាក់នឹងស្ថាបនាផ្លូវថ្នល់ធ្វើដំណើរអ្វី ឡើយ ។
គេគិតថា មានកុលសម្ព័ន្ធសានមួយនៅផ្នែកខាងលើរដ្ឋអាសាមដែរ ប៉ុន្ដែគឺជាក្សត្រប្រទេសមួយដែលមិនសូវជាមានសារសំខាន់ប៉ុន្មាន ទេ ។
អំពីប្រទេសចិន
នៅ ដើមគ្រិស្ដសករាជ ប្រទេសចិនបានមានអត្ថិភាពប្រហែលជា៣០០០ឆ្នាំរួចមកហើយ ។ ពួកចិនមានអារ្យធម៌រីកចម្រើនខ្លាំងណាស់ទៅហើយ គឺមានទស្សនវិជ្ជាប្រកបដោយគតិបណ្ឌិតតាំងពី៥សតវត្សរ៍មុនមកម្ល៉េះ និងមានសាសនាច្រើន ដែលមានមូលដ្ឋានស្ថិតនៅលើសីលធម៌ប្រកបដោយវិចារណញ្ញាណ និងនៅលើការគោរពបូជាបុព្វបុរសព្រមទាំងទំនៀមទម្លាប់បុរាណផង ។
ពេល នោះ ប្រទេសចិនមិនធំដូចសព្វថ្ងៃនេះទេ ។ បណ្ដាខែត្រខាងលិចមិនស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់ពួកគេទេ ។ ប្រទេសទីបេកាលនោះនៅឯករាជ មិនទាន់ជាទឹកដីរបស់ចិននៅឡើយ ។ ហើយចិនប្រហែលជាត្រួតត្រាបណ្ដាខែត្រដែលនៅឆ្ងាយពីរាជធានីមិនជា ច្រើនប៉ុន្មានទេ ។ អំណាចរបស់ចិននៅពេលនោះ គឺជាអំណាចដែលមានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ចំពោះប្រជាជនជាច្រើននៅទិសខាងជើង និងខាងនិរតី ។ ពួកអាណ្ណាមនៅខាងត្បូង និងពួកកូរ៉េនៅខាងជើង ដែលមិនត្រឹមតែមិនទទួលយកអនុត្ដរភាពរបស់ចិនប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងបះបោរប្រឆាំងទៀតផង ។
ទោះជា យ៉ាងនេះក្ដី នៅកន្លែងណាដែលចិនវាតអំណាចទៅដល់ ពួកគេផ្សព្វផ្សាយអារ្យធម៌របស់គេ ហើយប្រជាពលរដ្ឋទទួលយកទំនៀមទម្លាប់ ឧត្ដមគតិ ប្រពៃណី និងទស្សនវិជ្ជារបស់គេ ។
អ្វីដែល បានរៀបរាប់មកខាងលើនេះគឺជាអ្វីដែលមាននៅលើទឹកដីឥណ្ឌូចិន នៅដើមគ្រិស្ដសករាជ គឺមានប្រជាជនដែលរស់នៅក្នុងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ប្រជាជនដែលគំរាមកំហែងមកពីខាងត្បូង និងប្រជាជនដែលរស់នៅភាគខាងជើងដែលនៅតែមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំង និងមានប្រសិទ្ធភាពមកលើឥណ្ឌូចិនរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
នៅ ពេលដែលនិយាយអំពីប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់ប្រជាជនកម្ពុជា យើងត្រូវតែនិយាយអំពីប្រទេសទាំងអស់នោះដែរ ពីព្រោះក្រៅតែពីប្រទេសចិន និងប្រទេសឥណ្ឌាដែលច្រើនតែមានទំនាក់ទំនងមិត្ដភាពជាមួយកម្ពុជា ប្រទេសជិតខាងឯទៀតច្រើនតែមានចម្បាំងជាមួយកម្ពុជា និងមានប្រទេសជាច្រើនដែលកម្ពុជាបានវាយកាន់កាប់ដាក់ជា ចំណុះ ។
ឥឡូវនេះយើងពិនិត្យមើលថា តើអាណាចក្រខ្មែរដ៏ខ្លាំងក្លាមួយនេះចាប់ផ្ដើមឡើងយ៉ាងដូចម្ដេច រីកចម្រើន យ៉ាងណា ហើយតើក្រោយពីដណ្ដើមបានទឹកដីឥណ្ឌូចិនភាគកណ្ដាលតាំងពីជើងរហូតមក ដល់ត្បូង ពោលគឺ អាងទន្លេមេគង្គទាំងមូលរួចហើយ ហេតុអ្វីក៏ស្រាប់តែត្រូវកាត់ផ្ដាច់អំពីនគរចំណុះទាំងឡាយអស់រលីង នៅសល់តែទឹកដីតូចមួយយ៉ាងដូច្នេះ ។ យើងនឹងស្រាវជ្រាវមើលបន្ទាប់មក ថាតើការមកដល់របស់ពួកបារាំងបានជួយស្រោចស្រង់ប្រទេសនេះពី កណ្ដាប់ដៃពួកសៀមដែលជាសត្រូវ១០០០ឆ្នាំ និងពីកណ្ដាប់ដៃពួកអាណ្ណាម ដែលឈ្លោះជាមួយខ្មែរ៣សតវត្សរ៍រួចមកហើយដោយរបៀបណា ។ នៅទីបញ្ចប់ យើងនឹងពិនិត្យមើលថា ក្រោមឥទ្ធិពលនៃអារ្យធម៌បារាំង ប្រទេសនេះហាក់ដូចប្រែជាមានវាសនាមួយផ្សេង ដទៃពីវាសនានៃការធ្លាក់ចុះរបស់ខ្លួនដែលត្រៀមទុកដោយឡែកកាលពី ថ្មីៗនៅឡើយ ។
(1) ពាក្យឡាវ «ដូន» មានន័យថា ភូមិ ។
(2) «កេង» មានន័យថា ល្បាក់ ។ «កាឡាហៃ» ជាពាក្យត្រាប់តាមសំឡេងទឹកជួដែលហូរនៅចន្លោះដុំថ្មត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរថា ឆាយ កាឆាយ ។
(3) ទន្លេ មេគង្គមានកម្លាំងចម្រើនដីល្បប់ស្មើនឹងទន្លេនីលគឺ ១៥ភាគ១០.០០០, ១០ដងខ្លាំងជាងទន្លេរ៉ាំង ៨ដងខ្លាំងជាងទន្លេសែន ។
(4) មហាសករាជចាប់ផ្ដើមនៅថ្ងៃទី២១ ខែមីនា ឆ្នាំ៧៩ នៃគ្រិស្ដសករាជ ។
(5) តាមមើលទៅ ពួកលេស្ដៃនៅក្នុងផែនទីរបស់ផ្ដូលេមេ គឺជាប្រជាជនដែលរស់នៅលើទឹកដីកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីនបច្ចុប្បន្ន ។ រីឯទឹកដីរបស់ពួកសកៈនៅក្នុងរឿងមហាភារតៈ ក៏គឺទឹកដីនេះដែរ ។
(6) សិលាចារឹកវ៉ូកាញ់បញ្ជាក់ថា មានពួកចាមរស់នៅជ្រលងភ្នំញ៉ាត្រាងនៅសតវត្សរ៍ទី៣ ឯសិលាចារឹកមីសឺនថា មានចាមនៅឆកសមុទ្រទួរ៉ាន ។ ពួកចាមអាចនឹងមានវត្ដមាននៅផានរ៉ាង និងប៊ិញធន់ រួចហើយ ។
(7) គេ មិនបានដឹងអំពីឈ្មោះដែលប្រទេសនេះដាក់ឱ្យខ្លួនឯងមុននឹងប្រកាន់ យកឈ្មោះចាម្ប៉ានេះទេ ។ ចំពោះឈ្មោះចាម្ប៉ានេះវិញ ប្រហែលជាគេដាក់តាមរដ្ឋចាម្ប៉ារបស់ពួកហិណ្ឌូមួយដែលស្ថិតនៅជិត ភ្នំហិមាល័យ នៅផ្នែកខាងជើងរដ្ឋបញ្ចាប ។ អាចនិយាយថា ឈ្មោះចាម្ប៉ានេះវាប្រហាក់ប្រហែលនឹងឈ្មោះដើមថា ជាម ឬ ជែម ឬ សាន នៅរវាងសតវត្សរ៍ទី២ ។ លោក ផ្ដូលេមេ ដូចជាបានស្គាល់តែឈ្មោះរាជធានីបាលអង់វៃ ដែលលោកហៅថា សាបាន មានន័យថារាជធានីរបស់ចា ឬសានប៉ុណ្ណោះ ។ តាមមើលទៅគឺឈ្មោះ សាន នេះឯងដែលក្លាយមកជា ចាម្ប៉ា ហើយដែលពួកអ្នកនិពន្ធអារ៉ាប់ហៅថា ហ្សាង នៅសតវត្សរ៍ទី៨ ។
(8) រឿងព្រេងកម្ពុជានិយាយថា មានស្ដេចចាម៦អង្គសោយរាជ្យ ហើយមានពួកខ្មែរចេញមកពីឥទ្ទ្រប្រាស្ថៈ ក្បែរទីក្រុងដែល្លីសព្វថ្ងៃ មកសុំរស់នៅត្រង់កន្លែងដែលពួកគេរៀបចំរួចស្រេចហើយ ក្រោយមកពួកខ្មែរនេះត្រូវរ៉ូវជាមួយពួកនាគ បះបោរប្រឆាំង ដេញពួកចាមចេញទៅ ។ តាមពួកបញ្ញវន្ដកម្ពុជាមួយចំនួនដែលជឿទៅលើរឿងព្រេង បានរៀបរាប់ទៀតថា ពួកចាមបានគេចខ្លួនទៅដល់ប្រទេសលាវ រួចបង្កើតរដ្ឋចំប៉ាសាក់នៅទីនោះ ។ រឿងស្ដេចចាម៦អង្គពិតជាមានសារសំខាន់ណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែរឿងព្រេងគ្មានអ្វីជាសំអាងច្បាស់លាស់ទេ ។ យើងនឹងត្រលប់មកមើលរឿងនេះទៀតនៅពេលក្រោយ ។
(9) ពាក្យ ប៉េហ្គូ នេះ ប្រហែលជាត្រូវនឹងពាក្យ ខៃសេ របស់ផែនទីផ្ដូលេមេ និងពាក្យបទសាទ្វីបរបស់ពួកហិណ្ឌូ ។
(10) ភាសាអ្នកស្រុកហៅថា តាវ៉យ ទនៈស្រី មន្ថ និងមធមៈ ។
(11) កលិង្គៈ ជារដ្ឋមួយក្នុងឥណ្ឌាសម័យបុរាណ ស្ថិតនៅលើច្រាំងខាងកើតនៃឧបទ្វីបឥណ្ឌា បែរមុខមករកឥណ្ឌូចិនពីម្ខាងនៃឈូងសមុទ្របឹងហ្កាល់ ។ រដ្ឋនេះមានស្រុក៣ ដែលគេហៅរួមគ្នាថា ត្រៃលិង្គៈ ក្រោយមកក្លាយជា តិលិង្គៈ ឬតាលិង្គៈ ទីបញ្ចប់ជា តាលឹង ដែលជាស្រុកដើមរបស់ពួកហិណ្ឌូដែលមករស់នៅឥណ្ឌូចិន ។ តាលឹង ក៏ជាឈ្មោះដំបូងរបស់ពួកប៉ាកាននៅភូមាផងដែរ ។ ទាល់តែច្រើនសតវត្សរ៍ក្រោយពេលដែលគេមកដល់ឥណ្ឌូចិន ទើបពួកកលិង្គៈដូរឈ្មោះទៅជា មន ម៉ង់ ឬម៉ាង វិញ ដែលជាឈ្មោះស្រុកចំណុះឥណ្ឌាសម័យបុរាណគឺ រមនញ្ញៈ ក្លាយទៅជា រមញ្ញៈ ជា ម័ញ ។
ពាក្យ កលិង្គៈ ឬក្លឹងនេះ សព្វថ្ងៃប្រជាជនកម្ពុជាប្រើសម្រាប់ហៅពួកហិណ្ឌូ រីឯស្រុកក្លឹងគឺសំដៅយកឥណ្ឌាជាទូទៅ ។ទាំងអស់នេះគឺដោយហេតុ ថា ពួកគេកន្លងមកធ្លាប់មានទំនាក់ទំនងតែជាមួយពួកហិណ្ឌូនៅកូរ៉ូម៉ង់ ដែលគឺពួកកលិង្គៈនេះឯង ។
(12) ប្រហែលជា៨សតវត្សរ៍មុនគ្រិស្ដសករាជ ។
(13) នៅឥណ្ឌាគេហៅទាំងពួកក្រិក ពួកអ្នកស្រុកទៀបកោះអារ៉ាប់ និងពួកអ្នករស់នៅខាងលិចស្រុកពែរ្សថាជា រ៉ូម៉ាំង រហូតមកដល់ពេលថ្មីៗនេះ ពីព្រោះពួកនោះធ្លាប់ជាចំណុះរបស់រ៉ូម ។
